Charakterystyka i objawy zaburzeń w zakresie zmysłu dotyku
Układ dotykowy jest największym i najbardziej pierwotnym systemem zmysłowym. Poprzez receptory znajdujące się na całej powierzchni skóry docierają do nas informacje dotykowe. Receptory dotyku odbierają informacje o nacisku, wibracji, ruchu, temperaturze, bólu, lekkim dotyku oraz rozciąganiu skóry. W każdym momencie jesteśmy dotykani albo czegoś dotykamy np. przez ubrania, innych ludzi, meble, podmuch wiatru. Zmysł dotyku ma ogromny wpływ na świadomość ciała, planowanie motoryczne, różnicowanie wzrokowe, język, uczenie się szkolne, bezpieczeństwo emocjonalne, umiejętności społeczne. Pomaga różnicować to, czego dotykamy i gdzie jesteśmy dotykani. Ostrzega przed nieoczekiwanymi wrażeniami dotykowymi.
Układ dotykowy możemy podzielić na dwie części:
- system ochronny – uwrażliwia nas na potencjalne pożyteczne bądź szkodliwe bodźce, a aktywatorem tych receptorów jest lekki dotyk
- dotyk różnicujący – uczy nas odróżniać, jakiego rodzaju dotyk odczuwamy, rozwija się na bazie doświadczeń jakie gromadzimy przez całe swoje życie, a aktywatorem tych receptorów jest mocny dotyk.
Zaburzenia i objawy układu dotykowego
Zaburzenia w obszarze zmysłu dotyku można podzielić na zaburzenia modulacji sensorycznej i zaburzenia różnicowania sensorycznego. W zaburzeniach modulacji sensorycznej wyróżniamy nadreaktywność dotykową (obronność dotykową), podreaktywność dotykową i poszukiwacza sensorycznego.
Zaburzenia modulacji sensorycznej – jest to brak umiejętności regulowania i organizacji stopnia, intensywności i rodzaju reakcji na wejściowe informacje sensoryczne w sposób sukcesywny i adaptacyjny.
Nadreaktywność dotykowa
Inaczej obronność dotykowa – szybkie lub intensywne reakcje na bodźce dotykowe, które inni uważają za niegroźne; charakteryzują się przesadną, negatywną reakcją lub wycofaniem. Obronność dotykowa występuje z różnym nasileniem: od niewielkiego poczucia dyskomfortu po przytłaczający lęk i może mieć postać od lekkiej po ciężką. U osób ujawniających obronność dotykową często występuje także nadpobudliwość i zaburzenia koncentracji uwagi, a obronne reagowanie na bodźce dotykowe przejawia się jako zaburzenia zachowania i zaburzenia emocjonalne.
Problemy jakie mogą wystąpić u dziecka z nadreaktywnością dotykową:
- reaguje negatywnie i emocjonalnie na lekkie wrażenia dotykowe (może okazywać niepokój, wrogość, agresję),
- reaguje negatywnie i emocjonalnie na samą możliwość dotyku np. kiedy stoi z innymi osobami w kolejce,
- reaguje negatywnie i emocjonalnie kiedy dotknięcie pochodzi z poza pola jego widzenia lub gdy osoba dotykająca stoi z tyłu,
- reaguje negatywnie, gdy dotyka się jego twarzy np. podczas czynności higienicznych,
- reaguje negatywnie na powiew wiatru, który zmienia kierunek ułożenia włosów na głowie, rękach,
- reaguje negatywnie na czynności związane z pielęgnacją włosów: myciem, czesaniem, strzyżeniem,
- jest zaniepokojone gdy pada deszcz, wieje wiatr lub latają owady,
- jest łaskotliwe,
- nie lubi chodzić do fryzjera, dentysty, pediatry,
- reaguje nadmiernie nawet na niewielkie zadrapanie,
- nadmiernie reaguje na fizyczne doświadczenia,
- odtrąca przyjazne, pełne uczucia gesty,
- jest rozkojarzone, wierci się,
- woli mocny uścisk od delikatnego głaskania,
- nie lubi obcinania paznokci,
- nie lubi niespodzianek i nieoczekiwanej zmiany schematu dnia,
- odmawia mycia twarzy, zębów,
- wybrzydza przy jedzeniu, woli określone faktury pokarmów i określona temperaturę pokarmów,
- nie chce kąpieli lub prysznica, nalega aby woda była zimna lub mocno gorąca,
- zaciska dłonie lub zawsze coś w nich trzyma,
- zmywa najdrobniejszy brud ze swoich rąk,
- unika chodzenia boso po trawie, piasku,
- chodzi na palcach żeby nie dotykać podłoża,
- nie chce ubierać określonych faktur ubrań np. wełnianych swetrów, sztywnych koszul, dżinsowych spodni, czapek i szalików,
- odmawia noszenia skarpetek, butów,
- woli nosić krótki rękaw i szorty, żeby zminimalizować wrażenia ocierania się ubrań o skórę lub długi rękaw i spodnie, żeby uniknąć eksponowania skóry,
- unika dotykania określonych faktur np. szorstkich ręczników, kocyków,
- potrzebuje częstego dotykania swojej ulubionej faktury np. kocyka, pieluszki, żeby się uspokoić,
- unika zajęć plastycznych, gdzie maluje się farbami placami, lub wykleja wyklejankę,
- unika zajęć kontaktowych, ruchowych, tanecznych, muzycznych, gdzie może zostać dotknięte,
- nie bawi się z rówieśnikami, unika kontaktu z nimi nawet poza szkołą,
- ma problemy w nawiązywaniu relacji z innymi dziećmi, może być samotnikiem.
Pojawienie się kilku z nich może świadczyć już o występujących zaburzeniach modulacji sensorycznej pod postacią obronności dotykowej.
Podreaktywność dotykowa
Podwrażliwość na bodźce dotykowe, charakteryzuje się intensywnym poszukiwaniem wrażeń dotykowych lub wycofywaniem się i trudnością z zaangażowaniem. W odróżnieniu od zawsze gotowego na reakcję dziecka z obronnością dotykową, dziecko z podreaktywnością nie reaguje na dotyk na tyle skutecznie, żeby się bronić. Często nie zdaje sobie sprawy z tego, że zostało dotknięte.
Problemy jakie mogą wystąpić u dziecka z podreaktywnością dotykową:
- nie zauważa dotyku, chyba, że jest intensywny,
- nie zauważa, że ma ubrudzoną twarz lub, że się ubrudziło podczas jedzenia,
- nie zauważa, że ma ubrania w nieładzie,
- nie zwraca uwagi na zmiany temperatury wewnątrz lub na zewnątrz budynku np. chodzi w ciepłym swetrze mimo upału,
- nie reaguje lub reaguje w niewielkim stopniu na ból na zadrapania, siniaki, upadki, zastrzyki,
- chodzi boso po ostrym żwirze, szyszkach i nie zwraca na to uwagi,
- nie reaguje na intensywnie przyprawione potrawy: kwaśne, słone, pikantne lub bardzo się ich domaga np. kiszonych ogórków, cytryny,
- nie zauważa, że coś upuściło,
- sprawia wrażenie, że brakuje mu chęci do zabaw manipulacyjnych i dotykowych,
- nie poszukuje wrażeń dotykowych, chociaż ich potrzebuje,
- niechcący krzywdzi inne dzieci podczas zabawy lub zwierzęta.
Poszukiwacz sensoryczny
Poszukiwanie sensoryczne w obrębie zmysłu dotyku charakteryzuje się stałym wyszukiwaniem dodatkowych bodźców dotykowych. Dzieci takie potrzebują więcej mocnych ucisków i więcej kontaktów przez skórę niż inni. Mogą dotykać i wyczuwać wszystkiego co znajduje się w zasięgu ich wzroku np. przebiegają rękami po ścianach, meblach, dywanach, dotykają innych dzieci lub przedmiotów, które są niebezpieczne np. gorący garnek. Uwielbiają brudzące zabawy jak malowanie farbami, kałuże z błotem, piasek, klej. Ciągle poszukują intensywnego kontaktu, mogą mocno wpadać lub przytulać inne osoby. Przez swoje poszukiwanie wrażeń sensorycznych takie dzieci często wpadają w tarapaty.
Problemy jakie mogą wystąpić u dziecka poszukującego wrażeń dotykowych:
- prosi, żeby go łaskotać lub drapać po plecach,
- lubi intensywne zabawy ruchowe lub wibrację,
- chce dotykać wszystkiego i wszystkich znajdujących się w zasięgu wzroku,
- pociera swoja skórę materiałami o różnej fakturze,
- pociera lub gryzie własna skórę,
- często zdejmuje skarpety i buty i lubi chodzić po powierzchniach nieprzyjemnych dla innych jak kłujący żwir, gorący piasek,
- lubi okręcać włosy na palcu,
- uwielbia brudzące zabawy,
- szuka gorących lub zimnych temperatur w pomieszczeniach lub kąpieli,
- często napycha sobie usta jedzeniem,
- preferuje bardzo intensywne smaki potraw np. mocno słodkie, pikantne, kwaśne, a także lubi gdy są mocno zimne lub gorące (może je spożywać na przemian w trakcie jedzenia),
- wykorzystuje usta do badania przedmiotów mimo skończonych 2 lat,
- podchodzi bardzo blisko i dotyka innych osób wbrew ich woli.
Zaburzenia różnicowania sensorycznego in. dyskryminacji sensorycznej (jest to problem z różnicowaniem cech bodźców sensorycznych oraz z zauważeniem różnic pomiędzy bodźcami). Dyskryminacja dotykowa jest to świadomość dotykania lub bycia dotykanym. Jest to umiejętność zauważenia różnicy pomiędzy wrażeniami dotykowymi, świadomość fizycznych atrybutów przedmiotu, tj. wielkości, temperatury, kształtu, faktury i gęstości. Dziecko z zaburzeniami dyskryminacji dotykowej ma problem z określeniem fizycznych cech przedmiotów. Może nie umieć wskazać palcem obrazka, który chciałoby zobaczyć lub zapiąć bluzy bez ciągłego patrzenia na to co robi. Czuje, że jego ręce go nie „słuchają”. Może mieć problem z używaniem przyborów znajdujących się w sali lekcyjnej np. nożyczek, kredy lub mieć kłopot z opanowaniem nowej czynności manualnej. Niedojrzała dyskryminacja dotykowa może komplikować wykorzystywanie wcześniej zdobytych doświadczeń do nauki coraz bardziej skomplikowanych umiejętności. Nawet jeśli już wcześniej spotkało się np. z klockami to musi ich wielokrotnie dotykać, żeby poznać ich fakturę, kształt czy wagę.
Problemy jakie mogą wystąpić u dziecka z dyskryminacją dotykową:
- ma słaba świadomość ciała, nie wie gdzie znajdują się poszczególne części ciała,
- ma problem podczas ubierania się,
- bez patrzenia nie potrafi określić która część ciała została dotknięta,
- nie jest w stanie rozpoznać przedmiotów tylko za pomocą dotyku,
- nie jest w stanie określić różnic pomiędzy przedmiotami codziennego użytku np. kredką a pisakiem,
- wygląda niechlujnie, może mylić strony ubrań, ubierać buty na złe stopy,
- ma problem z określeniem fizycznych cech przedmiotów które dotyka jak faktura, wielkość, kształt, temperatura i gęstość,
- boi się ciemności,
- woli stać niż siedzieć, aby zachować kontrole nad otoczeniem,
- unika inicjowania doświadczeń dotykowych atrakcyjnych dla innych, np. wybieranie zabawek.
Źródło: zasoby internetu.